Mở đầu Truyện Kiều Nguyễn Du đã viết: “Trăm năm trong cõi người ta/ Chữ tài chữ mệnh khéo là ghét nhau” và cả cuộc đời phía sau của nhân vật chính Thúy Kiều chính là những truân chuyên, gập ghềnh nàng gặp trên đường đời. Thúy Kiều đã phải trải qua rất nhiều nỗi đau nhưng có lẽ nỗi đau lớn nhất, khắc dấu đậm nét nhất trong nàng chính là nỗi đau phải trao duyên. Toàn bộ cung bậc cảm xúc và nỗi đau ấy của nàng đã được khắc họa đầy đủ trong đoạn trích: “Trao duyên”.
Gia đình Kiều bị vu vạ, cha và em trai bị bắt, bị đánh đập dã man, nếu không cứu e rằng sẽ nguy hiểm đến tình mạng. Gia đình gặp phải họa lớn, Kiều quyết bán mình chuộc cha. Mã Giám Sinh mua nàng với giá “vàng ngoài bốn trăm” – rẻ mạt so với một quốc sắc thiên hương như nàng. Quê Mã Giám Sinh ở rất xa, khi đi sẽ mất hẳn liên lạc với gia đình. Đêm trước ngày lên đường, Kiều khóc thương sụt sùi, tủi cho phận bạc. Tình thương cho gia đình đã được giải tỏa nhưng lại lỗi hẹn với chàng Kim. Trong lúc khóc than “Thúy Vân ghé đến hỏi han” nàng mới bày tỏ nỗi lòng muốn trao duyên cho em. Hai chữ trao duyên nghe sao mà đau đớn, quặn thắt nhưng Kiều phải dằn lòng mình để có thể nhờ em trả nghĩa cho Kim Trọng.
Kiều hiểu trao duyên là một việc không hề dễ dàng để em nhận lời, bởi vậy ngay từ câu đầu Thúy Kiều đã dùng những từ ngữ hết sức khéo léo để mong thuyết phục em: “Cậy em em có chịu lời/ Ngồi lên cho chị lạy rồi sẽ thưa”. Nàng đặt em vào tình thế không thể từ chối, ngôn ngữ được sử dụng hết sức tinh tế và cẩn trọng, nàng cậy nhờ em gửi gắm vào đó cả sự tin tưởng cả sự hi vọng vô cùng tha thiết. Nhưng liệu nàng Vân có chấp thuận lời đề nghị quá đường đột ấy hay không? Thúy Kiều rất hiểu cho tình thế của em, bởi vậy nàng đã dùng những lí lẽ hết sức sắc sảo để thuyết phục.
Nàng kể chuyện tình của mình hết sức ngắn ngủi: “Kể từ khi gặp chàng Kim/ Khi ngày quạt ước, khi đêm chén thề” đó là những ngày, những kỉ niệm đẹp đẽ, trong sáng nhất với Kiều. Chuyện tình yêu của hai người Vân là người hiểu rất rõ, bởi vậy nàng không nói quá dài dòng. Và rồi đến cảnh gia biến của gia đình: “Sự đâu sóng gió bất kì/ Hiếu bề khôn lẽ hai bề vẹn hai”. Chỉ với bốn câu thơ ngắn ngủi Kiều đã tóm tắt được tình yêu, những giây phút nồng nàn của đôi uyên ương trẻ, đồng thời cũng cho thấy được những biến cố trong gia đình nàng. Nàng quyết “Thà rằng liều một thân con/ Hòa dù giã cánh, lá con xanh cây”, lựa chọn cứu cha và em cùng lúc đó nàng rơi vào bi kịch phụ bạc người mình yêu. “Giữa đường đứt gánh tương tư” tình yêu dang dở, đứt gánh, nàng rơi vào đau khổ tột cùng, và cách giải quyết của nàng: “Keo loan chắp mối tơ thừa mặc em”. Kim Trọng mối tình đầu thơ dại, đầy ắp những kỉ niệm mà nàng trân trọng lại phải trao cho người khác, nỗi đau đớn ấy nào ai có thể thấu hết. Nỗi đau ấy không chỉ ở phía nàng, mà còn ở cả nàng Vân, bởi Vân vốn không có tình cảm với Kim Trọng, hiểu được điều đó Kiều tiếp tục thuyết phục em:
Ngày xuân em hãy còn dài
Xót tình máu mủ, thay lời nước non.
Em còn trẻ và có cơ hội hạnh phúc, đồng thời ràng buộc em bằng tình “máu mủ” để Vân không thể trối từ. Nếu Vân nhận lời thì dù nàng có phải thịt nát xương mòn vẫn “ngậm cười chín suối hãy còn thơm lây”. Kiều luôn có dự cảm những điều không lành sẽ xảy đến với mình, nhưng chỉ cần em nhận lời thì nỗi đau kia cũng phần nào được xoa dịu.
Lời trao duyên đã khó nói thì giây phút trao kỉ vật lại càng làm cho Thúy Kiều thắt lòng hơn nữa. Những món kỉ vật ấy vốn chàng Kim trao cho nàng, là kỉ vật riêng tư mà nàng không muốn trao cho bất cứ ai: chiếc vành, bức tờ mây, phím đàn, mảnh hương nguyền. Mỗi kỉ vật lại gợi nhắc đến một kỉ niệm đẹp đẽ của ngày xưa, lại càng làm cho hiện tại thêm nhói buốt. Trao kỉ vật cũng đồng nghĩa với việc nàng trao duyên cho em, nhưng việc ấy không hề dễ dàng, lí trí bảo nàng hãy trao hết cho em, nhưng tình cảm lại không cho phép làm việc ấy. Hai chữ “của chung” đã diễn tả đầy đủ nhất nỗi đau tột cùng của nàng. Nàng có thể nén nỗi đau mà trao vật kỉ niệm, nhưng thật khó khăn để trao cả duyên tình của mình với Kim Trọng cho em. Dù là ích kỉ, dù là hẹp hòi nhưng lời nói ấy, hành động ấy đã cho thấy tình cảm sâu nặng Thúy Kiều dành cho Kim Trọng.
Nàng quay trở lại với thực tại, bi kịch, đau đớn cùng lúc đổ ập xuống nàng: “Bây giờ trâm gãy gương tan/ Kể làm sao xiết muôn vàn ái ân/ Trăm nghìn gửi lạy tình quân/ Tơ duyên ngắn ngủi có ngần ấy thôi/ Phận sao phận bạc như vôi/ Đã đành nước chảy hoa trôi lỡ làng”. Hiện thực chỉ toàn những tan vỡ, đổ nát, tình yêu tan vỡ, số phận bấp bênh như cánh hoa trôi,… tất cả đều cho thấy cuộc đời đau đớn đến cùng cực của Thúy Kiều. Hai câu thơ kết bài như tiếng khóc nấc nghẹn của Thúy Kiều trước thực tại, trước tình yêu:
Ơi Kim Lang! Hỡi Kim Lang
Thôi thôi thiếp đã phụ chàng từ đây
Câu thơ ngắt nhịp 3/3 cùng với các từ cảm thán ôi, hỡi đã cho thấy nỗi đau đớn lên đến đỉnh điểm của nàng, nỗi đau đớn bật thành tiếng khóc nấc nghẹn, để rồi sau đó nỗi đau đã khiến nàng ngất đi: “Cạn lời hồn ngất máu say/ Một hơi lặng ngắt, đôi tay giá đồng”.
Bằng nghệ thuật miêu tả nội tâm nhân vật đặc sắc, ngôn từ hàm súc cô đọng Nguyễn Du đã khắc họa thành công nỗi đau đớn, xót xa đến tột cùng khi Kiều phải trao duyên cho em. Đồng thời cũng cho thấy sự cảm thương của nhà văn cho số phận bất hạnh của Thúy Kiều – kiếp hồng nhan bạc mệnh trong xã hội phong kiến.
Xem thêm nhiều bài hơn tại : Đề Thi